پیشینهی تحقیق:
با نگاهی کوتاه به تاریخچهي فرهنگ نویسی در زبان فارسی، میبینیم که تا روزگار معاصر، فرهنگها جنبه‌ی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و رشتهی خاصّی اختصاص ندارند. با گسترش دامنهی دانشها، تکنیکها و هنرها، امروزه فرهنگهای اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامههای معمولی نمیتوان یافت .
متون عرفانی نیز از این تخصّصگرایی دور نمانده و تاکنون فرهنگهای متفاوتی در این زمینه به رشتهی تحریر درآمده است که برخی از آنان به صورت عمومی، بعضی اصطلاحات عرفان و تصوّف را مختصر یا مفصّل شرح دادهاند و برخی از آنها دربارهی اصطلاحات و تعبیرات یک اثر خاص یا یک نویسندهي خاص نگارش یافته است. در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:
با سیری کوتاه در این آثار، خواهیم دید که همهي آنها کاملاً تخصّصی بوده و برخی مربوط به آثار منثور و برخی نیز مربوط به آثار منظوم میباشند و يا برخی بسیار مفصّل و کامل به شرح اصطلاحات و لغات پرداخته، ولی برخی خیلی کوتاه و مجمل به توضیح واژگان پرداخته و البتّه برخی تنها به آوردن معادلهای انگلیسی آنها اکتفا کردهاند. در هر صورت میتوان از همهي آنها به عنوان فرهنگهای تخصّصی عرفان و تصوّف یاد کرد.
ضرورت و انگیزههای تحقیق:
به گمان بنده، برای آشنایی دقیق و کامل با تمام جوانب افکار و اندیشههای یک صاحب اثر، ضروری است که فرهنگی خاص برای آثار او نوشته شود، چون اثر هر نویسنده يا شاعر در عین تشابه با آثار معاصرانش، تفاوتهای زبانی و فکری نیز با آنها دارد و این ضرورت در متون نثر عرفانی بیش از بیش جلوهگر میباشد.
با توجّه به این نکات و همچنین جایگاه عرفانی، ادبی، علمی و اجتماعی شیخ بزرگوار احمد جامی نامقی و تأثیر و جایگاه ممتاز این عارف شهیر در خطّهي پاک و عارف پرور تربت جام و تعلّق خاطر این مرید نوآموز به این عارف پاک طنیت و ادای دِین به عنوان همولایتی ایشان و نیز پیشنهاد آگاهانه و دلسوزانهي استاد بزرگوار جناب آقای دکتر خواجهايم، انگیزههايی شد تا در مسیر نگارش فرهنگی تحلیلی از اصطلاحات عرفانی آثار منثور ژنده پیل احمد جامی نامقی گام بردارم.
روش تحقیق:
روش کار در این تحقیق به شيوهي کتابخانهای است. ابتدا پس از مطالعهی اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار اين عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجهگیری پرداخته شد. در ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضي از مدخلها، مطلبي ذكر نشده و فقط به مدخل ديگري ارجاع داده شده است. دليل اين كار، اين است كه در آثار احمد جام، مدخلهايي مانند درويش و صوفي، جذبه و كشش، حقيقت و شريعت و… با هم و در كنار هم آمده و شيخ به نوعي مقايسه پرداخته است؛ به اين دليل، ما آن دو را از يكديگر جدا كرده و در يك مدخل كه در ترتيب حروف الفبا پيشتر قرار ميگيرد، كامل توضيح دادهايم و در مدخل ديگر فقط مطلب را به مدخل پيشين ارجاع دادهايم.
ناگفته نماند كه کار در زمینهي آثار منثور عرفانی احمد جام، بسیار گسترده و مستلزم وقت طولانی بود و نیز به دلیل عدم دسترسی به همهی آثار این عارف شهیر با موافقت استاد محترم راهنما، این جستجو و تفحّص در چهار اثر شیخ بزرگوار شامل مفتاح النجات، انس‌التّائبین، روضه المذنبین و سراج السّائرین انجام گرفت.
پیش گفتار………………………………………………………………………………………….. 7-1
نشانههای اختصاری…………………………………………………………………………………. 8
فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد………………………………………………….. 35-9
يادداشتها………………………………………………………………………………………. 38-36
فصل دوم: مدخلها …………………………………………………………………………… 271-39
ابدال………………………………………………………………………………………………… 43-40
احسان……………………………………………………………………………………………… 46-44
اخلاص……………………………………………………………………………………………. 51-47
ادب………………………………………………………………………………………………… 58-52
بيداري……………………………………………………………………………………………… 61-59
پير…………………………………………………………………………………………………… 66-62
تقوي……………………………………………………………………………………………….. 70-67
تفويض…………………………………………………………………………………………….. 73-71
توبه…………………………………………………………………………………………………. 79-74
توحيد………………………………………………………………………………………………. 85-80
توفيق……………………………………………………………………………………………….. 87-86
توكّل ………………………………………………………………………………………………. 93-88
جذبه……………………………………………………………………………………………….. 97-94
حال ………………………………………………………………………………………………. 102-98
حرص……………………………………………………………………………………………. 106-103
حقيقت ………………………………………………………………………………………….. 110-107
حيرت……………………………………………………………………………………………. 112-111
خانقاه ……………………………………………………………………………………………. 116-113
خوف…………………………………………………………………………………………….. 121-117
درويش…………………………………………………………………………………………… 126-122
دنيا ……………………………………………………………………………………………….. 130-127
دولت ……………………………………………………………………………………………. 132-131
رجا……………………………………………………………………………………………….. 136-133
رحمت…………………………………………………………………………………………… 138-137
روح………………………………………………………………………………………………. 141-139
رياضت…………………………………………………………………………………………… 142-144
زهد……………………………………………………………………………………………….. 151-145
سرّ (اسرار)………………………………………………………………………………………. 155-152
سماع……………………………………………………………………………………………… 162-156
شريعت………………………………………………………………………………………………. 163
شكر………………………………………………………………………………………………. 167-164
صبر……………………………………………………………………………………………….. 173-168
صوفي……………………………………………………………………………………………….. 174
طاعت…………………………………………………………………………………………….. 177-174
طلب……………………………………………………………………………………………… 181-178
عشق …………………………………………………………………………………………….. 187-182
عقل ……………………………………………………………………………………………… 190-188
علم ………………………………………………………………………………………………. 198-191
فقر………………………………………………………………………………………………… 203-199
قناعت……………………………………………………………………………………………. 207-204
كرامت …………………………………………………………………………………………… 214-208
كشش………………………………………………………………………………………………… 215
مؤمن……………………………………………………………………………………………… 218-215
مجاهدت ……………………………………………………………………………………….. 222-219
محبّت…………………………………………………………………………………………….. 229-223
مريد………………………………………………………………………………………………. 235-230
معرفت…………………………………………………………………………………………… 242-236
ناز…………………………………………………………………………………………………. 246-243
نصيحت …………………………………………………………………………………………. 249-247
نفس ……………………………………………………………………………………………… 253-250
نياز……………………………………………………………………………………………………. 254
وجد ……………………………………………………………………………………………… 258-254
وقت……………………………………………………………………………………………… 263-259
همّت…………………………………………………………………………………………………. 264
هوي………………………………………………………………………………………………. 266-264
يقين………………………………………………………………………………………………. 271-267
فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………… 275-272
چکیدهی انگلیسی
فرمت ور د تعداد صفحات 175
